بسم الله الرحمن الرحيم

خلاصه فصل 7

(جلد اول ، صفحات 136 تا 165 از كتاب اصلي)،

براي استفاده توسط استادان و دانشجويان

تنظيم در پائيز 1401 ،

عنوان فصل

فهرست

• هدف از تنظيم متن خلاصه
• اهداف آموزشی فصل 7
• مقدمه و بيان مسئله
• واژ ه‌های کلیدی
• Key words
• چند واژه برگزیده و مرتبط
  • امداد
  • انتقال
  • امدادگر
  • زنجیره امداد و انتقال
  • پست امداد
  • گردان و گروهان امداد و انتقال
  • انتقال زميني
  • انتقال هوايي
  • تیم‌هاي واکنش سریع
•  ساختار و سازمان و زنجيره امداد و انتقال در بهداري رزمی دفاع مقدس
  • سازمان بهداري رزمی قرارگاه
  • سازمان بهداري رزمی مراكز منطقه‌اي
  • سازمان بهداري رزمی تیپ‌ها و لشکرهاي عملیاتی
• لايه هاي زنجیرة امداد و انتقال
  • لايه اول (گرداني)
  • لایۀ دوم (تیپ و لشکر)
  • لایۀ سوم ( بهداري رزمي قرارگاه)
  • لايه چهارم (فرماندهي)     
• ساختار كلي امداد و انتقال در دفاع مقدس
• اصول امداد و کمک های اوليه در شرايط ادامه آتشباری دشمن
• اشاره اي به دستاوردها

هدف از متن خلاصه: کمک به فرایند تدریس و فراگیری

اهداف آموزشی

• تبیین مفاهیم، ساختار، مدیریت و عملکرد امداد و انتقال مجروحان در دوران دفاع مقدس و ابتکارات در شرایط کاملاً بحرانی میدان جنگ، خطوط مقدم و زیر آتشباري دشمن؛
•  آشنایی با تاریخچه، ساختار و روند تکاملی امداد و انتقال مجروحان جنگی در دوران جنگ تحمیلی؛
•  آشنایی با تاریخچۀ مقایسه اي امداد و انتقال مجروحان در جنگهاي جهانی اول و دوم، کره و ویتنام وجنگ هاي مهم پس از جنگ تحمیلی؛ 
• تجارب جدید و توصیه‌هاي استاندارد امداد و انتقال در زمان حال و آینده وحوادث بیولوژیکی، شیمیایی و هسته اي؛

مقدمه و بيان مسئله

صیانت از جان و احیای نفوس انسانی مهم ترین، با ارزش ترین و والاترین فضیلت در جهان هستی و نظام آفرینش است. امداد، نجات و انتقال مصدومان و مجروحان جنگی، فرایندي منطبق با والاترین ارزش هاي نظام سلامت بوده و از لحظۀ حادثه آغاز میشود. این وظیفۀ حیاتی در میادین نبرد برعهدة امدادگرانی است که آموزش ها و مهارت هاي لازم را کسب کرده و در پُست هاي امدادي در نزدیکترین فاصله به خطوط مقدم مستقر هستند. پُست امدادگران در تجربۀ دفاع مقدس، در فاصله 150 تا 200 متری خطوط مقدم بوده، در حالی که در ارتش هاي کلاسیک،  در چهار تا پنجکیلومتري از  خطوط نبرد برپا می شود. همراهی امدادگران در عملیات فعال آفندي و پدافندي با رزمندگان، از تجارب شگرف دفاع مقدس است که سرعت رسیدگی پس از مجروح شدن را، آنی و فاصلۀ زمانی اولین رسیدگی هاي فوري حیاتی را به حداقل ممکن کاهش و میزان تلفات انسانی را به کمترین میزان کاهش داد. تجارب دوران دفاع مقدس در امداد و انتقال بسیار آموزنده و براي آیندگان الهام بخش است. این تجربیات و روند تکاملی آنها در جنگ تحمیلی، در مقایسه با تجارب جنگهاي مهم قبل و بعد از آن، در این فصل مرور شده است.

واژه هاي کليدي

آمبولانس، امداد، امدادگر، انتقال، پزشکیار، پُست امداد، فوریت، مجروح جنگی.

Key words

Ambulance, Casualty, Emergency, Paramedics, Relief, Relief Post, Relief Worker, Transportation

چند واژه برگزيده و مرتبط

امداد: کلیه اقداماتی است که بلافاصله پس از مجروحیت و قبل از رساندن مصدوم به مرکز امدادی و ، درمانی، توسط فرد/افراد آموزش دیده، به‌منظور جلوگیری از مرگ و پیشگیری از پیشرفت ضایعات، صدمات و عوارض بعدی، و کاهش درد و رنج انجام میشود (ارائه مراقبت های اولیه، کنترل علائم حیاتی،مراقبت از جراحات جسمی، و آزردگی های روانی، و کاهش درد،....). امداد و انتقال دوموضوع بهم پیوسته و تفکیک ناپذیر و لازم و ملزوم یکدیگرند، برحسب ضرورت های زمان و مکان و عملیات، یکی بر دیگری ارجحیت می یابد. در شرایط جنگی، که حفظ جان رزمنده در اولویت است، اقدامات حیاتی اولیه انجام و سپس انتقال می یابد، ولی در مواردی که به علت آتش شدید دشمن امکان انجام اقدامات اولیه وجود ندارد، ابتدا مجروح منتقل و در همان‌حال، یا پس از ورود به اولین مکان مناسب یا پست امدادی، احیای اولیه انجام می‌شود. 

انتقال: به فرایند و مجموعه تدابیر جابجایی مجروح جنگی از صحنه عملیاتی، به محلی امن‌تر و یا مرکز امدادی و درمانی صحرایی، برای تداوم کمکهای اولیه و فوری اطلاق می‌شود، که طی آن، هم ایمنی و هم سرعت عمل رعایت می‌شود.  در انتقال مجروحین، حفظ ایمنی اولین ملاحظه و پیشگیری ازصدمات بیشتر، ملاحظه بعدی است.

امدادگر: نیروی داوطلب مردمی در جنگ تحمیلی، که آموزش‌های ضروری برای اقدامات اولیه حیاتی مجروحین درشرایط جنگ را فراگرفته، درگردان‌های رزمی و پست امداد متصل به خطوط مقدم نبرد، یا درسنگرهای مجاور با رزمندگان درحالت رزم، یا  داخل آمبولانس، انجام وظیفه می نماید.

زنجيره امداد و انتقال: به فرآیند و سیر مجموعه اقدامات حیاتبخش، امدادی، و انتقال، از لحظه مجروح شدن، تا آخرین نقطه‌ای که برای ادامه درمان انتقال مییابد، گفته میشود. این زنجیره حوادث طبیعی و غیرطبیعی مانند جنگ را شامل می‌شود و لازمه آن دستیابی به قابلیت ها و آمادگی های فردی و سازمانی، قبل ازبروز حوادث و جنگ است.

پست امداد، در دفاع مقدس، اولین مرکز امدادي و درمانی، مستقر در خطوط عملیاتی بوده، كه  توسط بهداري گردان احداث و اداره می‌شود، وظايف، مأموریت‌ها، سازه، تجهيزات و تیم امدادي و درمانی، بر‌اساس نوع سازمان رزم و شرایط و منطقۀ عملیاتی، متفاوت خواهد بود.

گردان و گروهان امداد و انتقال: در جنگ تحمیلی هر لشکر عملیاتی ،داراي گردانی با عنوان امداد و انتقال شامل سه گروهان بوده (گروهان امداد و انتقال افراد یگان‌ها براي ارائۀ کمکهاي اولیه در صحنه به مجروحان و انتقال آنها به پُست‌هاي امداد، و ... ؛ گروهان امداد و انتقال مجروحان و مصدومان براي  امداد و انتقال مجروحان و مصدومان از پُست‌هاي امدادي و اورژانس‌هاي محور خطوط مقدم، به اورژانس مادر؛  و گروهان امداد و انتقال ویژه، براي امداد و انتقال مصدومان و مجروحان از اورژانس‌هاي مادر، به بیمارستان‌هاي صحرایی و سیار و فعالیت متناسب با نوع عملیات، شرایط آب‌وهوایی و  جغرافیایی منطقۀ عملیات؛ )

انتقال زمينی :ستون فقرات امداد و انتقال در شرایط جنگی و شامل جابجایی مجروحان و مصدومان با برانکارد یا روش‌هاي مشابه از صحنۀ درگیري به نقاط تعیین شدة امن‌تر مانند پُست‌هاي امداد و از آنجا با وسایلی نظیر آمبولانس به اورژانس‌ها و مراکز درمانی صحرایی و سایر مراکز درمانی عقبه است.

انتقال هوايی: در موارد و شرایط خاص ( مناطق صعب‌العبور، مجروحان بسيار بدحال،  شمار زیاد مجروحان  و ...)، براي افزايش سرعت انتقال و كاهش زمان رسيدن به مراكز مجهز درماني، از انتقال هوایی، با  استفاده از وسائطي نظير  بالگردهاي شینوك و T14، انجام مي‌شود؛

تيم‌هاي واکنش سريع: اعضاي آموزش‌دیده‌اي هستند که با ساختار و تعداد نفرات متناسب با مأموريت، و هدف کلی برقراري نظم صحیح و سریع در صحنۀ درگیري‌ها و  حوادث پیچیده و وسیع حضور و به ارائۀ خدمات مورد نیاز می‌پردازند. تجهیزات اين تيم‌ها باید سبک، کوچک و قابل حمل، چندمنظوره، داراي قدرت عملیاتی متناسب  با سطح مأموريت در شرایط مختلف محیطی،  دقت عمل بالا، کیفیت کاري مطلوب، جان‌سخت (دیر خراب شونده) و  قابلیت باز و جمع شدن  و استفاده راحت و آسان باشند.

ساختار و سازمان و زنجيره امداد و انتقال در بهداري رزمی دفاع مقدس

ساختار و سازمان كلان در تصاوير 1-3 ترسيم و مشروح آن در فصل 7 درسنامه تشريح شده است.

شكل 1: سازمان بهداري رزمی قرارگاه

شكل 2: سازمان بهداري رزمی مراکز منطقه‌اي

شكل 3: سازمان بهداري رزمی تیپ‌ها و لشکرهاي عملیاتی

لايه هاي زنجيرة امداد و انتقال  

لايه اول (گردانی): شامل خودامدادي و دگرامدادي، امدادگري، پزشکیاري، کیف‌هاي امداد انفرادي، کوله‌هاي پزشکیاري و پُستهاي امداد است. امدادگران و پزشکیاران، به‌عنوان اولین نیروهاي امدادي بهداري رزمی، با دراختیار داشتن کولۀ امدادگري و پزشکیاري،  مسئولیت ارائۀ خدمات حیاتبخش امداد و انتقال را در گردان‌ها و در زیر آتش دشمن برعهده داشته، همزمان به خدمات‌رسانی بهداشتی نیز مشغول بودند. با توجه به شرایط عملیاتی، حجم آتشباري دشمن، امکان تردد آمبولانس، میزان پیشروي رزمندگان در هر عملیات، نقاطي براي جمع‌آوري و اعزام مجروحان انتخاب  و بعد از دریافت اقدامات امدادي و کمک‌هاي اولیه،  به مکان‌هاي امن‌تري منتقل،  تا شرایط انتقال آنها به عقبۀ خطوط مقدم فراهم شود. در دفاع مقدس، بيشتر شهداي بهداري رزمی نیز از امدادگران شجاع و دلاورمردان بی‌سلاح و مدافعان بی دفاع بوده‌اند.

در لایۀ اول امدادي، خودامدادي و دگرامدادي، کسب آگاهی عمومی از آسیب‌هاي جنگ و شرایط جنگی، شناخت اجمالی از فیزیولوژي بدن انسان، كسب مهارت انجام اقدامات نجات‌بخش در صحنۀ رزم براي خود و دیگران است.

لايه دوم (تيپ و لشکر): از مهمترین لایه‌هاي امداد و انتقال و از شاخص‌ترین اقدامات آن، انتقال مجروحان به اورژانس‌ها، اقدامات امدادي و درمانی در اورژانس‌ها، تریاژ اوليه،  انتقال مجروحان و مصدومان به بیمارستان‌هاي صحرایی و نقاهتگاه‌هاي یگانی و بازگشت تعدادي از مجروحان و مصدومان پس از درمان، به خطوط عملیاتی، به‌شمار میرود. در اين لاي،ه مجروحان و مصدومان به‌وسیلۀ آمبولانس‌هاي خطرو  (کمکدار) يا سایر خودروهاي یگان رزمی، با تلاش گروهان امداد و انتقال و رانندگان شجاع ، زیر آتش دشمن به اورژانس خط (يا  صحرايي)  منتقل می‌شدند. اين اورژانس، دومین مرکز امدادي، درمانی و تخصصی در منطقۀ عملیاتی رزم است، که عمدتاً توسط بهداري تیپ یا لشکر احداث، تجهیز، راه‌اندازي و اداره می‌شد. حضور پزشکان عمومی و گاهی متخصص، از شاخص‌ترین مؤلف‌هاي اورژانس‌هاي صحرایی در دفاع مقدس بوده و عمده ترين وظيفه آن، اقدامات ضروري احیا و تعیین وضعیت مجروحان بوده است. هر اورژانس صحرايي، در نزدیک‌ترین محل به خطوط عملیاتی و در کنار راه‌هاي مواصلاتی، احداث می‌شد، تا بتواند چندین پُست امداد یا چندین یگان را پشتیبانی کند.  از مؤلفه‌هاي مهم در احداث اورژانس‌هاي صحرايي، سازة آن است كه در دفاع مقدس، سازه‌هاي سوله‌اي فلزي بیشترین کاربرد را داشته است. در لايه دوم امدادي، امدادگران و پزشكياران، در محل‌هایی که پایگاه ثابت دایر می‌شد، مستقر و  علاوه بر خدمات امدادي به گروه هاي عملياتي، با داشتن مقداري دارو و تجهيزات، بعضي درمانهاي اوليه را نيز ارائه مي نمودند. در دفاع مقدس از دستاورد عملکرد پزشکیاران و امدادگران در اين لايه، رساندن به‌هنگام و به شيوه صحيح مجروحان بدحال به اورژانس‌ها و بیمارستان‌هاي صحرايي بوده است.

لايه سوم( بهداري رزمي قرارگاه): و از مهمترین وظایف آن برنامه‌ریزي ،هماهنگی، پشتیبانی  لازم از یگان‌هاي رزم، ایجاد زنجیرة امداد و انتقال از حد یگانها، تا شهرهاي عقبه است.  در این زنجیره، بیمارستان‌هاي صحرایی، نقاهتگاه‌ها، بیمارستان هاي شهري، ستادهاي تخلیه، بُنه‌هاي پشتیبانی و قرارگاه تاکتیکی،  جاي دارند. در لايه سوم  امدادي با حضور پزشكان، اقدامات لازم با طيفي وسيع‌تر از دو لايه قبلي ( ترياژ اوليه|، معاینه، سطحي از اقدامات تشخيصي، و دستورات و اقدامات پزشکی) صورت می‌گرفت. نقش اورژانس‌هاي صحرايي كه  در اوایل جنگ در محل‌هایی نزدیک به خطوط درگیري برپا می‌شدند، با توسعۀ سازمان رزم، تصویب طرح‌هاي عملیاتی، و افزایش توانمندي‌هاي تخصصی  ارتقا يافت. اين نقش تحت تأثير موانعي نظير کمبود امکانات انتقال هوایی و دریایی، وجود مناطق و جاده‌هاي صعب‌العبور کمبود نیروي انسانی بويژه متخصص، و افزایش ضریب تلفات، با مستحکم سازي در نزدیکترین فاصلۀ ممکن به خطوط درگیري، در طول جنگ تحميلي بصورت مستمر برجسته تر شد.

لايه چهارم ( فرماندهی): شامل فرماندهي بهداری رزمي قرارگاه‌های عملياتي يا مناطق پشتيباني ارتش...

ساختار كلي امداد و انتقال در دفاع مقدس در تصوير 4 ترسيم شده است.

تصوير 4: ساختار کلی امداد و نجات و انتقال مجروحان در دفاع مقدس

اصول امداد و کمک های اوليه در شرايط ادامه آتشباری دشمن

 در شـرايط ميداني جنگ و تداوم آتش دشـمن، اولين ملاحظه امدادي، حفظ حيات و پيشـگيري از آسـيب‌هاي بيشـتر مجروحين و جلوگيري از آسـيب امدادگران است. انتقال مجروحين به محل‌هائي که ضريب امنيتي بيشتر دارد، بسيار ضـروري و مهم تلقي مي شود. كنترل خونريزي (محتمل‌ترين تهديد زندگي مجروحين) و باز نگه داشتن راه هوائي از کمک‌هاي اوليه حياتي، در اين شرايط است. گاهي خروج مجروح از معرکه، نسـبت به هر اقدام ديگر در اولويت قرار مي‌گيرد. مسـتقيم‌ترين، کوتاه‌ترين و امن‌ترين مسـير براي حاضـر شدن بر بالين مصدوم بايد انتخاب گردد. خونريزي شديد اندام‌ها با بستن تورنيکه مناسب و به‌صورت صحيح، بايد کنترل و در اولين فرصت و شرايط و محل مناسب‌، ارزيابي مجدد وضعيت تورنيکه وکنترل خونريزي بايدانجام شـود. در اين شـرايط ميداني، اقدامات اوليه بيشتر و تخصصي‌تر نبايد انجام شود. در موارد سوختگي، خروج مجروح از منبع آتش، نسبت به شروع کمک‌هاي اوليه، اولويت خواهد داشت

اشاره اي به دستاوردها

• دستاورد فاخر و بي‌نظير و افتخار‌آفرين حوزه امداد و انتقال، به‌کارگیري و سازماندهی نیروهاي امداد (امدادگران) مردمي، بسيجي، ارتشي، سپاهي و هلال احمر جمهوري اسلامي ايران، و ساير نهادها، در زنجيره امداد، بصورت مستمر در تمام لحظات، از ابتدا تا انتهاي جنگ تحميلي و پاسخگويي به تمام نيازهاي عظيم اين حوزه، مي‌باشد. اين جريان حيات‌بخش با راه‌اندازي ستاد مصدومان و مجروحان، در وزارت بهداري، وارد نقطه عطف خود شد.
• كاربرد همه جانبه وسائط حمل و نقل، ( قاطر در مناطق صعب العبور، آمبولانس، ميني‌بوس، اتوبوس، تا شبكه وسيع حمل و نقل ريلي و هوايي و دريائي)، از ابتكارات و افتخارت و تجربيات كم‌نظير حوزه امداد و انتقال است كه در دوران طولاني بعدي مورد استفاده نظام سلامت قرار گرفته و پشتوانه حفظ و ارتقاي سلامت ملت در آينده نيز خواهد بود.
• بيشترين تعداد شهدا و مصدومين جامعه سلامت در دفاع مقدس متعلق به امدادگران مظلوم و رانندگان بي‌دفاع آمبولانس بوده است. حماسه‌هاي خدمات صادقانه و حيات‌بخش و ايثار و شهادت مظلومانه اين ستارگان آسمان ايمان و خدمتگذاري ، تا ابد بر تارك افتخارات ملت بزرگ و انقلابي و سلحشور ايران، خواهد درخشيد.
• در پرتو تلاش هاي ايثارگرانه امدادگران و رانندگان آممبولانس و مجموعه بهداري رزمي، متوسط مدت زمان انتقال از صحنه رزم تا بيمارستان صحرايي، به كمترين زمان خود نسبت به جنگ‌هاي مهم قبلي (جهاني اول و دوم، كره، ويتنام) كاهش يافت. در پرتو اين دستاورد حياتي، جان بسياري از رزمندگان مجروح نجات يافت.

تمرين و تأمل

سناريوي امداد رساني به مصدومين بمباران اورژانس صحرائي در حين يك عمليات را تحليل فرماييد: (قبل از بمباران 5 مجروح در حال درمان بودند، يك مجروح بعد از دريافت اقدامات اوليه در حال انتقال به آمبولانس بود، سه نفر پزشك و سه نفر امدادگر و سه نفر پزشكيار در حال انجام وظيفه بودند، 11 نفر نيرو (پزشك-امدادگر و پزشكيار) در حال استراحت بودند. در اثر بمباران، سه امدادگر و يك پزشك در جا شهيد شدند، دو پزشك و يك پزشكيار بشدت مجروح شدند. يك آمبولانس آسيب ديد و از رده خارج شد، دو آمبولانس سالم در اختيار بود. محوطه اصلي اورژانس نيز بطور كامل تخريب شد ولي ساختارهاي جانبي سالم ماند. فاصله اورژانس تا بيمارستان پشتيبان آن، 30 كيلومتر و جاده كوهستاني و صعب‌العبور بود.

اين سناريو از يك حادثه واقعي در جنگ تحميلي برگرفته و با تغييراتي بازسازي شده است.